De Wurggreep

Café Royal in Delft is een pijpenla, donkerbruin, rokerig, bij binnenkomst de bar rechts, het podium achterin, klein. Helemaal vol zat het en ik dacht nog 'Lekker veel publiek'. Op het moment dat die man, ruim een kop groter dan ik en minstens twee keer zo breed, plotseling zijn arm om mijn keel legde en hard aantrok, leek het alsof er niemand meer was.
Met moeite kon ik het uitbrengen - 'Vrijheid van meningsuiting!' - en wierp tegelijk de kopieën van mijn spoken word in de lucht. Was dit theater? Was dit poëzie? Was dit een politie-ingrijpen bij een actie? Ik voelde hoe mijn strot werd dichtgeknepen door die arm die zo dik en breed was als mijn bovenbeen.
Dit had ik eerder meegemaakt, zoveel jaren geleden. Toen was het een parketwacht die even tevoren van de politierechter het bevel had gekregen de publieke tribune van de shabby rechtszaal aan de achterkant van het paleis van justitie in Amsterdam te doen ontruimen. Meestal zijn dan de toeschouwers de pineut maar hier stond ik zelf terecht, vanwege het verstoren van een rechtszaak van iemand anders het jaar daarvoor.
Die parketwacht was het, die me toen op diezelfde manier beetgreep en me mee sleepte naar een cel onder de rechtszaal en dreigde mijn protesterende advocate - 'Maar zij is hier gedagvaard!' - ook in de cel te gooien.

Nu was het de penningmeester van de literaire organisatie die deze middag had georganiseerd en mij als optredend dichter had uitgenodigd. Dit had ik niet gedacht, dat mijn pen werkelijk zo veel invloed kon hebben dat deze stichting Jambe het nodig vond mij te verbieden dit 'Stop Deportaties' getitelde stuk ten gehore te brengen. Ik wou dat het op dat moment om te lachen was geweest. Nooit geloofde ik werkelijk in de macht van het geschreven woord. Onlangs kwam ik bij het graven in de archieven van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis een affiche tegen met een tekst die ongeveer luidde: 'Als het potlood gevaarlijk was, viel het onder de vuurwapenwet'.
'Vrijheid van meningsuiting!' bleef ik roepen. De kopieën van het stuk, dat ik tijdens het inmiddels door de organisatie plotseling gecancelde optreden van plan geweest was voor te lezen, en nu slechts neer had willen leggen, lagen verspreid op de tafel en op de grond. Alsof het hier waardepapieren betrof, dook het barpersoneel erboven op. Alleen gooit men waardepapieren doorgaans niet in de vuilnisbak. Weggooien!? Had niet half dichtend en schrijvend Nederland nog geen drie maanden geleden zich druk gemaakt over een poëzie-avond 'Poetry Court', die boekverbrandingen aankondigde? Een avond waaraan ik had meegedaan want het bleek satirisch bedoeld te zijn.

Boekverbrandingen of weggooien. Feitelijk is er geen verschil want het resultaat is hetzelfde. Weggooien? Dit is geen satire! Waarom schoot nu niemand te hulp?
'Vrijheid van meningsuiting!' gilde ik nogmaals, nog harder, en rukte me los. In mijn ooghoek zag ik mijn vrouw proberen te redden wat er te redden viel en nieuwsgierig geworden toeschouwers wilden maar al te graag een exemplaar hebben van dat stuk dat razendsnel een schaars artikel begon te worden. Ze moeten het schouwspel een prachtig drama hebben gevonden. Zoiets krijg je niet zo snel live. Genieten maar! De inmiddels verzamelde knokploeg van café en stichting dook nu twee man en twee vrouw sterk in de strijd om me er uit te gooien.

Hoe profetisch lijkt nu dat optreden tijdens Poetry Court, waar alles draaide om het straffen van dichters, in plaats van het met prijzen belonen, door een heuse inquisiteur met beul. Dit alles om te spotten met het alom oprijzende slammen onder poëten dat net zo verstikkend is voor een schrijver die gewoon wil schrijven wat geschreven moet worden, als voor een vrije boer die de skyline van de stad om zich heen ziet oprukken. Het was een spel toen, het afgevoerd worden tijdens het lezen van dat verhaal. Een verhaal, dat volgens het verhaal zelf, niet bekend mocht worden gemaakt. Ja, dat was show toen, hoe de inquisiteur de beul opdracht gaf mij te verwijderen. Ik had zelf zijn tekst geschreven. Ja, dat was show, toen de beul mijn bundels in het 'vagevuur' gooide en me opbracht naar de schandpaal. Show. Spel. Maar dit, hier, was realiteit en deed werkelijk pijn en de door mij geschreven tekst werd nu het lezen verhinderd, waar de bundels tijdens Poetry Court in werkelijkheid na afloop voor het publiek ter medeneming lagen.

'Vrijheid van meningsuiting!' hield ik vol temidden van het rukken, duwen en trekken om me heen en ik zag de echte beul van vandaag en passant hier foto's van maken. Wat moesten die mensen denken, dat publiek? Zouden ze weten dat hier mijn optreden vanwege de voorgenomen inhoud was afgelast, terwijl ik dacht dat we nog in gesprek waren? Zouden ze de leugen geloven, dat ik had afgezegd, dat ik te laat was gekomen? Te laat was ik niet eens. Keurig op tijd waren we binnen gekomen, om te horen dat ik nu op zou treden maar dat in plaats daarvan een ander het podium zou bestijgen. Om te worden genegeerd toen ik riep dat ik er was.

Ach, de waarheid, de eerlijkheid. Dit ga ik doen, schreef ik, toen ik de organisatie van de inhoud van mijn optreden op de hoogte stelde, vijf dagen voor dat optreden. Wel zo netjes en beleefd en tenslotte doe ik dit alles met open vizier, het schrijven en verspreiden van dit ozo opruiende stuk poëzie dat zichzelf geen poëzie mag noemen van Jambe en ik hèb het al naar Den Haag gestuurd, naar alle politieke partijen en ja, vooral naar die akelige minister van vreemdelingenzaken die deportaties van uitgeprocedeerde asielzoekers in gang zet en daar al een heuse machinerie, compleet met interneringskampen, voor klaar heeft staan. Ja, daar in Den Haag hadden ze het zes dagen geleden al, dus hoezo 'Vrijheid van meningsuiting, niet hier, naar buiten, en ga maar naar Den Haag'?

Eerder had ik een ingrijpen van overheidswege verwacht vanwege de tekst die ik geschreven had. Het kon me niet schelen wat die reactie zou kunnen zijn. Doemscenario's opstellen, ik dacht dat ik er goed in was. Maar dit was veel erger dan wat ik had kunnen bedenken.
Laat me het zeggen dan! 'Stop deportaties!' Nee. De literaire stichting, waar ik ooit had opgetreden met gedichten uit mijn poëtisch drieluik, wilde het niet horen, want dit was 'geen poëzie' en wij zijn 'a-politiek' en het is 'al vaak genoeg gezegd'. Maar het kan niet vaak genoeg gezegd en dit is belangrijker dan ik! Inhoud! Inhoud! 'Vrijheid van meningsuiting!'

Hoeveel minuten ging dit door? Al wat ik nog weet is het herhaaldelijk sleuren, de grepen om mijn armen van zovele handen, nog dagen later het gevoel als van een slavenband om mijn keel, de druk op mijn adamsappel, ter herinnering aan de eerste reactie op het neerleggen van dat zo gevreesde statement dat mijn pen even heel krachtig leek te maken. En alle mensen, wat heb ik me voorgenomen dat die inkt nog heviger kan stromen nu dit gebeurd is. En alle mensen, zie dan wat u bereiken kunt alleen al door te schrijven!
Nu alleen de lezers nog. Nu alleen de luisteraars nog. Staan ze erbij en kijken ze ernaar? Hoeveel oproepen hebben we niet gezien om in te grijpen bij zinloos geweld? Het is overal. Spotjes op TV. Spotjes op de radio. Billboards op straat. Stickers op auto's, fietsen, tassen, jassen en straatmeubilair. Zinloos geweld. Dat is wat onze minister doet en ingrijpen is een burgerplicht, ingrijpen tegen die deportaties van Verdonk verdomme, en ik ga mijn potlood nog scherper slijpen, neem ik me voor, en dan staat het er ook: Alle vormen van verzet zijn geoorloofd tegen de deportaties, laat geen middel onbenut! Ach, de pen is nog maar het begin maar het is een begin en ook dit schrijf ik op eigen titel, want ik neem zelf verantwoording voor wat ik doe.

Niettemin reageert bij stichting Jambe de angst. De angst voor mijn taalgebruik, de angst aangesproken te zullen worden op mijn daden die feitelijk maar woorden zijn, de angst die tenslotte mijn vrouw en mij het café uitgooide met de woorden: 'Wij willen geen discussie!'
Maar ik verdom het om me bang te laten maken. Angst, dat hebben de mensen die in die cellen van de deportatiegevangenissen zitten in afwachting van het onvermijdelijke dat komen gaat. Dat is angst. Een angst die wij niet hoeven te hebben en ik zet ook hier mijn naam onder, en kan alleen maar hopen dat niet weer één of andere literaire organisatie zich, door het opleggen van een spreekverbod aan wie dan ook, als verlengstuk laat lenen voor het beleid van deze minister en haar sinistere kabinet, dat stilletjes wordt uitgevoerd.
Laat zij haar eigen sterke arm maar sturen! Laat voor ieder individu dat wordt weggesleept tien anderen komen.

De cafédeur werd snel dicht gedaan en in het slot gedraaid en de laatste nieuwsgierige toeschouwer die even tevoren in de hal had gestaan, een dichter, heeft geen vraag nog kunnen stellen. Hij kon 'maar beter niet naar buiten gaan'.
De straat maakte een verlaten indruk. Een enkele voorbijganger keek wat verwonderd naar het tafereel. Twee vrouwen voor een vol café waarvan de deur op een zachte lentemiddag dicht is. Twee vrouwen waarvan er eentje iets staat te foeteren over vrijheid van meningsuiting terwijl ze een stapel papieren en een schrift in een tas staat te proppen. Het zal wel niets zijn.

Joke Kaviaar, 22 april 2004

Waar was stichting Jambe zo bang voor?
Over eigen verantwoordelijkheid,
vrijheid van meningsuiting en censuur.

Citaat uit de verklaring van stichting Jambe: 'Wij worden verantwoordelijk gehouden voor de dichters/muzikanten die wij uitnodigen.'
Ziehier de kern van het probleem. Jambe meent verantwoordelijkheid op zich te moeten nemen voor mensen die bij hen optreden. Waarom doen ze dat? Omdat de eigenaar van het café waar zij hun activiteiten organiseren hen dat oplegt? Omdat er wel eens iemand uit het publiek het niet eens zou kunnen zijn met het gebodene? Omdat zij vrezen dat de gemeente Delft dan de subsidie intrekt?

Wie is er verantwoordelijk voor hetgeen geschreven is? De schrijver, zou je zeggen. De schrijver die weet waarom hij of zij betreffende woorden heeft geschreven. Nee, zegt stichting Jambe. Wíj zijn verantwoordelijk. Wij zijn zo verantwoordelijk voor de woorden van een dichter als de hondenbaas voor de stront van zijn hond die op de stoep ligt. Had men mij een contract met zo'n strekking voorgehouden, dan had ik gezegd: Ik ben geen hond. Ik ben een mens. Een volwassen mens. Maar hier was geen contract. Hier was een afspraak om op te komen treden als dichter en er waren geen bepalingen over de aard van de voordracht. Ook was er geen lijst met titels waaraan ik me te houden had. Wanneer men mij zo'n titellijst had voorgelegd, had ik gezegd: Ik doe niet mee als jullie me bij voorbaat aan de ketting leggen. Stichting Jambe deed meer dan alleen censureren. Zij ontnam mij het recht mijn eigen beslissingen te nemen.

Waarom? Omdat zij menen voor mijn woorden verantwoordelijk te zijn. Daarmee verplicht stichting Jambe zich controle uit te oefenen op mijn voordracht. Feitelijk op alle voordrachten van iedereen die bij hen optreedt want dat is het gevolg van dit uitgangspunt. Bij mij konden ze die controle uitoefenen, want ik had hen de tekst gestuurd van te voren. De meeste dichters doen dit niet. Het hoeft ook niet. Ook ik had kunnen volstaan met te zeggen, 'Ik ga een nieuw stuk doen'. Dan had men 'Stop Deportaties' pas die middag gehoord.
'Foei!' had Jambe hooguit kunnen roepen, 'Dit hadden we niet verwacht,'
En het publiek? Dat kan zelf wel beslissen wat ze ermee doet. Daar hebben ze stichting Jambe niet voor nodig.

Wat is nu het gevolg van deze gedachtegang van stichting Jambe voor de toekomst? Met dit soort bemoeizucht is de weg vrij voor het van te voren lezen van elk werk waarmee iemand op het podium stapt. Je weet tenslotte maar nooit. Het is een doodlopende weg die Jambe heeft ingeslagen. Kleinerend, niet alleen voor het publiek, maar ook voor de mensen die bij hen komen optreden.
Vrijheid van meningsuiting is een groot goed. Een verworven vrijheid. Daar blijf je vanaf.

Kortom: Jambe doet er beter aan contractueel vast te leggen dat dichters die bij hen optreden voor (de gevolgen van) hun voordracht verantwoordelijk zijn en niet Jambe. Daar mogen ze, met plezier, mijn handtekening onder hebben. Hiermee is de stichting verlost van de vrees aangesproken te worden op het taalgebruik van een genodigde dichter. Een vrees die in dit geval leidde tot inmenging en het mij opdragen iets anders te doen. Dat ik hier niet onmiddellijk, onvoorwaardelijk toe bereid was maakte stichting Jambe bang. Deze hond ging niet 'af' op commando en blafte heel hard dat zij een mens was. Natuurlijk begreep stichting Jambe hier niets van. Ik ben immers als een lastige hond, ongehoorzaam, en er werd nog even flink aan de riem getrokken en met rode kaken van schaamte naar omstanders geblikt.
Het is triest dat een literaire stichting zich zo door angst laat leiden. Waf waf!*

Joke Kaviaar, 5 mei 2004



*en dat is het einde van dit verhaal!