HET RECHT OP (ZELF)CENSUUR

Censuur. Het is voorbehouden aan dictatoriale regimes. Censuur. Dat heb je in Chili, of in Rusland. Censuur komt in Nederland niet voor. Nee, de overheid pleegt hier geen censuur en heeft die repressie ook niet nodig, getuige het hierop volgend relaas. Maar laat me eerst citeren uit de brief die door minister Verdonk aan protesterende e-mail schrijvers wordt verzonden:

“Uw e-mail van (….) heb ik in goede orde ontvangen. In uw e-mail spreekt u uw ongenoegen uit over de wijze waarop het terugkeerbeleid in Nederland wordt uitgevoerd. Hiertoe hebt u mij een stuk van schrijfster Joke Kaviaar toegezonden, waarin de indruk wordt gewekt dat het terugkeerbeleid van deze regering gelijkgetrokken kan worden met het uitvoeren van deportaties naar onveilige landen. Naar aanleiding van uw opmerkingen wil ik u het volgende meedelen.
Hoewel ik sympathie kan opbrengen voor de wijze waarop en de vorm waarin mevrouw Kaviaar inhoud geeft aan het grondwettelijke recht op vrijheid van meninsguiting, vind ik – om redenen die geen betoog behoeven - de suggestie dat de terugkeer van uitgeprocedeerde asielzoekers naar hun land van herkomst analoog is aan de deportaties ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, in moreel opzicht verwerpelijk. Uit het gebruik van de termen “deportaties”, “fascisme”, “kampen” en “eigen volk eerst” in relatie tot het door de Tweede Kamer vastgestelde terugkeerbeleid, wekt mevrouw Kaviaar ook minstens de indruk te beschikken over een alternatief historisch en democratisch besef. De Nederlandse regering voert een streng, maar rechtvaardig vreemdelingenbeleid.” (etc.)

Mooi nietwaar? Al spelt de minister het woord meningsuiting verkeerd, het is goed bedoeld: vrijheid alom. Althans, voor de geboren Nederlander. Dat het asielbeleid van deze regering allesbehalve rechtvaardig is, hoef ik hier niet nog eens te zeggen. Dat 'terugkeerbeleid' een eufemisme van jewelste is, lijkt me ook wel duidelijk. De enige goeie reactie op dit beleid en haar uitvoerders is actie. Letterlijk sabotage. Oeps! Nu doe ik het weer. Zou ik dat mogen zeggen? Vast wel. De vrijheid van meningsuiting wordt door onze overheid hoog in het vaandel gehouden, al durf ik me te wagen aan de voorspelling dat het snel gedaan is met die vrijheid van meningsuiting wanneer er teveel mensen beginnen te luisteren naar wat met confronterende taal protesterende schrijvers en dichters of rappers te zeggen hebben, omdat het niet meer lukt dat protest nog dood te zwijgen. Ja, vrijheid van meningsuiting is een groot goed zolang die mening kan worden genegeerd of gebagatelliseerd.

Hoe anders wordt het met die vrijheid van meningsuiting wanneer ik een literaire of festivalorganisatie mededeel dat ik van zins ben om het door Verdonk hierboven ook al aangehaalde 'Stop Deportaties – Een Statement Tegen De Stilte' te willen voorlezen. Dan behoudt men zich het recht voor om…
De eerste maal gebeurde het in Delft, in april dit jaar. Daar werd onder het mom van 'Dit is geen poëzie' al de voordracht van Stop Deportaties tegengehouden. 'Er is geen plaats voor politieke stellingname' zo heette het, en hierover in discussie gaan werd beschouwd als het 'niet serieus nemen' van de organiserende stichting Jambe. Geen moeite werd gespaard om de voordracht te verhinderen, er werd door de stichtingleden onderling vergaderd en heen en weer ge-emaild om tenslotte bij het standpunt te blijven dat men de dienst uit maakte. Volgend op het neerleggen van kopieën van 'Stop Deportaties' in het café waar het nog geen 24 uur van te voren verboden optreden zou hebben plaatsgevonden, werd schrijfster dezes tenslotte zelfs deze vorm van meningsuiting onmogelijk gemaakt. In de wurggreep ermee en weg met die lastige dichter! Om ervoor te zorgen dat bovengenoemd staaltje van censuur door niemand serieus zou worden genomen, werden leugens en laster mijn deel. Ik zou zelf mijn optreden afgebeld hebben, ik zou te laat zijn gekomen en bij wijze van toegift werd, om te rechtvaardigen dat ik de tent was uitgegooid, zelfs aangevoerd dat ik een barmeisje geslagen zou hebben. Ja, beste lezer, alles in naam der edele letteren.

Dacht ik alle lafheid in het literaire circuit in Nederland wel gezien te hebben, werd ik onlangs wederom met een zelfde vorm van censuur geconfronteerd. Hoe heb ik zo naïef kunnen zijn om de voordracht van Stop Deportaties aan te kondigen! Mijn openheid werd voor de tweede maal afgestraft. Ditmaal reageerde ik op een e-mail van de organisatie van het vrijheidsfestival in Eindhoven van 17 t/m 19 september. Men zocht nog dichters die een gedicht over vrijheid wilden voorlezen en er was zelfs keuze uit diverse podia van niet geringe omvang. Met andere woorden: dichter, wij zoeken u, geef u op en maak uw keuze.

Twee dagen hoorde ik niets. De derde dag kreeg ik te horen dat er 'beperkingen' waren en dat de organisatie 'verantwoordelijk is voor de inhoud' en ach, wat jammer nu, er was ook al geen plaats meer. Feitelijk weigerde de organisatie mijn voordracht van 'Stop Deportaties'. Het ging er bij het festival tenslotte om de vrijheid te vieren. Let op: te vieren. Een kritisch geluid was dus niet de bedoeling. Maar was er niet om 'een gedicht over vrijheid' gevraagd? Waren daar voorwaarden aan verbonden? Ik keek het nog eens na. Nee, geen voorwaarden verbonden aan de aard van de voordracht. Mijn betoog dat het in 'Stop Deportaties' juist over vrijheid gaat en dan niet zozeer die van ons Nederlanders, werd niet gehoord. Althans, wel gehoord, maar het deed niet terzake. Immers, er mocht al iemand bij asielzoekerscentrum Beatrixoord iets voorlezen tegen ons o zo humane overheidsbeleid, dus er werd wel genoeg gedaan aan protest dus wat zat ik nu te zeuren. De e-mail correspondentie eindigde tenslotte, nadat ik had geconcludeerd dat het protest naar buiten het stadscentrum werd verbannen in een stad waar onlangs nog de fascistische Nationale Alliantie had mogen demonstreren, en nadat ik nog had gevraagd of er niet ten minste een klein plaatsje op een kleiner podium voor deze voordracht was, én na eerst vijf dagen geen antwoord te hebben gekregen, met de steek onder water:'Het geeft mij te denken waarom je zo blijft aanhouden. Zet dus je eigen festival op, misschien kom ik dan wel maar op dit festival kan 't niet!' Waar de woordvoerder van deze organisatie de vooringenomenheid vandaan haalt om mij te zeggen dat hij misschien wel komt (is dat een eer?) wanneer ik zelf iets organiseer, is mij een raadsel. Ik heb hem maar laten weten dat we op 23 oktober in de Groote Weiver in Krommenie de benefietmanifestatie 'Stop Deportaties NU!' organiseren en het, voor dat moment, daarbij gelaten.

Wat gebeurt er nu verder in dichtersland? Hebben meer mensen inmiddels het initiatief om te ageren tegen de deportaties gevolgd? Zeker wel. Zij treden op tijdens de manifestatie. Zeker wel. Waarom zou Verdonk zich anders de moeite getroosten om een brief te schrijven waarin zij ingaat op 'Stop Deportaties – Een statement tegen de stilte'? Ja, zeker wel. Het is alleen erg jammer, dat diegenen die enige naamsbekendheid genieten er te schijterig voor zijn om hun bek open te trekken. Je weet wel. Geld. Roem. Populisme. Neem nu bijvoorbeeld de Groninger Stadsdichter Bart FM Droog, die met zijn stadsdichterschap 5000 euro per jaar verdient, en dan in een interview met de Volkskrant durft te beweren dat hij alles kan schrijven en zeggen wat hij wil. 'Waarom doet hij dat dan niet?' was het eerste dat ik dacht. Immers, ruim een week voor het verschijnen van dit interview had ik deze stadsdichter, samen met andere dichters en organisatoren in den lande, bericht over de op handen zijnde manifestatie onder het motto: Laat het je inspireren om ook zoiets te ondernemen. Hierop was geen reactie gekomen.
Nu besloot ik het anders aan te pakken en schreef de Groninger stadsdichter een open brief, die ik tevens naar de media verzond. Deze open brief, waarin ik hem opriep de gemeente Groningen aan te klagen voor het uit huis zetten van uitgeprocedeerde vluchtelingen, lag blijkbaar ook al te zwaar op de maag om te kunnen beantwoorden dus het zal de lezer niet verbazen: weer geen respons van deze dichter. Een protestgedicht dat je eigen baas aanklaagt? Dat kan toch niet? Publiciteit rond wat nog een levendig stukje polemiek had kunnen worden, was er natuurlijk ook niet bij. Doodzwijgen is strategie. Een onzichtbaar verhulde vorm van censuur. Je zou wel eens kunnen worden ontslagen uit je riante overheidsbaantje als schrijver! Zelfcensuur is zo diep geworteld in de Nederlandse literatuur, dat men niet eens in de gaten heeft hoezeer men zich aan de ongeschreven conventie houdt het in de literatuur niet over politiek te hebben, laat staan te protesteren, aan te klagen, te ageren, te provoceren, te confronteren. Engagement is zo goed als taboe. Een taboe waaraan rappers gelukkig niet lijden, hetgeen er de reden voor is dat rapgroep NNTTO, lastig gevallen door de IND omdat zij de heren ambtenaren met kampbeulen hadden durven te vergelijken, als eerste voor de manifestatie werd uitgenodigd. Wie er verder optreden, vindt je hier. Overbodig wellicht te zeggen dat wij niet aan censuur doen, ook al mag dat.

Want Nederland heeft er een nieuw recht bij: Het recht op het plegen van (zelf)censuur. En als wij dichters en schrijvers zelf niet het fatsoen op kunnen brengen om onze teksten te censureren, dan hebben we daar de festivals en literaire uitspattingen organiserende clubjes voor. En als zij het niet doen, dan is er altijd nog de nationale mediacensuur. Pas als dit alles, geheel keurig volgens ons Hollands poldermodel, niet werkt, dan is er altijd nog het laatste redmiddel van de criminalisering.
Aanklagen, arresteren en voor de rechter slepen die hap. Hebben we nog ergens een tientonner wetsartikel dat zich hiervoor leent? Maar zoals ik al zei: Nederland heeft er een nieuw recht bij, het recht op (zelf)censuur. Voorlopig hoeven we dus niet te verwachten dat we in de boeien worden geslagen (maar laat dan wel die prop in je mond)!

Joke Kaviaar, 21 september 2004 (prinsjesdag)